Ενότητα 7: Η ελιά

Λέει η ελιά στον αφέντη της:
"Φρόντισε με να σε θρέψω.
Πότισε με να σε πλουτίσω"
( παροιμία από τη Μεσόγειο)

 Στα δένδρα πάνω κρέμεται
Στις εκκλησιές κοιμάται
Και τα χρυσά της κόκκαλα:
Μες τη φωτιά τα βάζω!
(αίνιγμα )

Η ελιά είναι δέντρο αιωνόβιο, αειθαλές , καρποφόρο και φυτρώνει κυρίως στις περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο θάλασσα από τα  αρχαία χρόνια.   Χρειάζεται φως , μπορεί να φυτρώσει σε κάθε έδαφος και δε χρειάζεται πολλή περιποίηση. 

Πού καλλιεργείται σήμερα  

Είναι σύμβολο γονιμότητας, γαλήνης ,ειρήνης. 

-Στους πολέμους ήταν σύμβολο για τη
λήξη των επιχειρήσεων. Οι αγγελιοφόροι, που στέλνονταν για να μεταφέρουν το μήνυμα της ειρήνης και να ζητήσουν ανακωχή, έπρεπε να κρατούν κλαδί ελιάς. Από τότε είναι σύβολο της ειρήνης.


-  Η ιερή ελιά στην Ακρόπολη κάηκε, αλλά μέσα σε μια νύχτα βλάστησε. Από τότε η ελιά συμβολίζει τη γονιμότητα.


-Για να ευχαριστήσουν τους θεούς για την ευφορία της γης, που τους χαρίζει τόσα πράγματα, στη γιορτή της συγκομιδής περιέφεραν ένα κλαδί ελιάς διακοσμημένο με καρπούς της γης.

- Συμβολίζει τον εξαγνισμό, την κάθαρση και με το σκοπό αυτό χρησιμοποιείται στην ορθόδοξη λατρεία (βάφτιση, ευχέλαιο).

Χρήση 

 

Το λάδι της ελιάς το χρησιμοποιούσαν 

-για τροφή (όπως και τον καρπό της) 

-για φωτισμό (λιχνάρια, καντήλια)
 (ένα λίτρο ελαιολάδου διαρκεί για καύση μιας λάμπας για τουλάχιστον 200 ώρες)

- για καλλωπισμό και την υγιεινή του σώματος

Το λάδι ήταν βάση για την κατασκευή του σαπουνιού. 
Επίσης ήταν ένα συστατικό πολλών καλλυντικών
προϊόντων. 
Σήμερα, η χρήση των καλλυντικών λαδιών έχει
εξαπλωθεί .

-για θεραπευτικούς σκοπούς

 

θρησκευτικά

- Στην Παλαιά Διαθήκη είναι το δέντρο της ελπίδας,
αγγελιοφόρος του θείου ελέους.

- O Νώε έστειλε ένα περιστέρι να βρει γη μετά τον Κατακλυσμό κι εκείνο επέστρεψε με ένα κλαδί ελιάς στο ράμφος του. Έτσι ήρθε η ελπίδα για έναν κόσμο ειρηνικό και δίκαιο.

- Η ελιά θεωρείται και ιερό δέντρο, γιατί κάτω απ’ αυτό, στο «Όρος των Ελαιών», ο Ιησούς πέρασε τη νύχτα προτού σταυρωθεί.

- Με λάδι ελιάς αλείφεται το μωρό στο μυστήριο της βάπτισης ενώ είναι σημαντικός ο ρόλος του στο μυστήριο του Ευχέλαιου.

Μυθολογία- Ιστορία

-Η Ειρήνη (κόρη του Δία και της Θέτιδας) εικονίζεται
με κλαδί ελιάς στα χέρια της΄.

 

-Αθηνά και Ποσειδώνας αγωνίζονται για το ποιος θα γίνει ο προστάτης της πόλης. Ο θεός έδωσε νερό και η θεά μια ελιά. Οι κάτοικοι θεώρησαν την ελιά σημαντική κι η πόλη ονομάστηκε Αθήνα . 

Ιστορική αναδρομή 

Απολιθωμένα φύλλα ελιάς που βρέθηκαν σε διάφορες
περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο  αποδεικνύουν την ύπαρξη και την εξάπλωση του δένδρου από τη νεολιθική εποχή.

Το αρχαιότερο ελαιοτριβείο  που έχει βρεθεί στη χώρα μας (σε οροπέδιο των Μεθάνων) χρονολογείται στο 4.000 πΧ.

Μινωική Κρήτη 

Στην Κρήτη οι ανασκαφές που έγιναν μας πληροφορούν ότιστην περιοχή καλλιεργούνταν η ελιά από το 2000 π.Χ.

Μινωικά πιθάρια όπου αποθήκευαν το λάδι

 

Τοιχογραφία από το ανάκτορο της Κνωσού
που παριστάνει κλαδί ελιάς.

Κλαδιά ελιάς στην ιερογλυφική γραφή

Τον 8ο – 7ο αιώνα π. Χ., όταν οι Έλληνες εξαπλώνονται και ιδρύουν αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο, μεταφέρουν μαζί τους την ελιά κι έτσι διαδίδεται η καλλιέργειά της και σε άλλες χώρες στη Μεσόγειο.

Στην Αθήνα των κλασικών χρόνων λαμβάνονται ειδικά μέτρα προστασίας των ελαιόδεντρων, ενώ την ίδια εποχή υπάρχουν ειδικά 6 ιερά ελαιόδεντρα, τα οποία πιστεύεται ότι προέρχονται από την ελιά, που είχε φυτέψει η Αθηνά στην Ακρόπολη.

Το έπαθλο στους νικητές
των Ολυμπιακών Αγώνων,
που γίνονταν κάθε τέσσερα 
χρόνια στην Ολυμπία, ήταν
ένα στεφάνι με κλαδιά και
φύλλα αγριελιάς, που
λεγόταν «κότινος».

Άντρες και γυναίκεςάλειφαν τα μαλλιά τους με
αρωματισμένο λάδι για να τα κάνουν πιο στιλπνά . 
Μετά το λουτρό έτριβαν το σώμα τους με μείγμα νερού και
λαδιού, για να διατηρήσουν την ελαστικότητα 
της επιδερμίδας τους και να την προφυλάξουν από
την ξηρασία.

Οι αθλητές στην παλαίστρα άλειφαν το σώμα τους με λάδι πριν
την πάλη και το τρέξιμο. Μ’ αυτό προθέρμαιναν τους μυς ,
προστατεύονταν  από το κρύο, τον ήλιο, τα εγκαύματα και απέφευγαν  τις λαβές  των αντιπάλων.

Μέσα στους τάφους έβαζαν φύλλα και κλαδιά ελιάς, έβαζαν τους νεκρούς πάνω σε στρώμα από κλαδιά ελιάς και τους άλειφαν με λάδι.


Άλειφαν τα αγάλματα των θεών με λάδι για να τα προστατεύουν από την υγρασία και τις μεταβολές της θερμοκρασίας. 

Οι ομηρικοί ήρωες πρόσφεραν σπονδές στους νεκρούς με κρασί, λάδι και μέλι.

Στην Αθήνα, στη μεγάλη γιορτή των Παναθηναίων (που γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμή της Αθηνάς Παλλάδας), το βραβείο που έπαιρναν οι νικητές στους αθλητικούς αγώνες ήταν λάδι.

Πώς βγάζουνε το λάδι

-Η συγκομιδή της ελιάς ξεκινά το φθινόπωρο. Σε κάποιες περιοχές διαρκεί μέχρι και τις αρχές του νέου χρόνου.
- οι ελιές μαζεύονται με το χέρι, η με  το ράβδισμα. Όταν οι καρποί πέσουν στο έδαφος, γίνεται προσεκτική διαλογή αυτών που θα καταλήξουν στο ελαιοτριβείο ή λιοτρίβι 

- Στο λιοτρίβι πήγαιναν τις ελιές μα τα ζώα.


- Πρώτα τις έβαζαν στο μύλο και γίνονταν πολτός.



- Μετά με κουβάδες μετέφεραν τον πολτό στο πιεστήριο κι έβγαινε το λάδι. 

- Σήμερα βέβαια όλα γίνονται σε σύγχρονα ελαιοτριβεία. 

Συγκομιδή ελιάς  στην Αθήνα με παραδοσιακό τρόπο 

παραδοσιακά και σύγχρονα ελαιοτριβεία 

Παροιμίες - εκφράσεις

�� Νηστεύουμε το λάδι, μα τρώμε το λαδά.(Πελοπόννησος)
�� Η αλήθεια επιπλέει σαν το λάδι.
�� Βάψε ελιά για τη ζωή σου και συκιά για το παιδί σου.
�� Από το θέρο ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές.
�� Αν δε σφίξεις την ελιά, δε βγάζει λάδι.(Νάξος)
�� Άκουσες λάδι τρέχα, άκουσες στεφάνι φεύγα.(Πελοπόννησος)
�� Όποιος έχει σιτάρι, κρασί και λάδι στο πιθάρι έχει του κόσμου
τα καλά και του Θεού τη χάρη.
�� Δεν τρώγεται ούτε με το λάδι, ούτε με το ξίδι.
�� Δίχως λάδι, δίχως ξίδι, πώς θα κάνουμε ταξίδι.(Κρήτη)
�� Κολοκύθια με το λάδι, κολοτούμπες το βράδυ.
�� Μου ’βγαλε το λάδι.(Πελοπόννησος)
�� Ξεφόρτωσέ την την ελιά, να σε φορτώσει λάδι.(Κρήτη)
�� Αυτός είναι σαν το νερό στο λάδι.
�� Ρίχνει λάδι στη φωτιά.
�� Όπως θα γεμίσει του Χριστού το τραπέζι, έτσι να γεμίσουν και
τα δέντρα μας ελιές. (Σκιάθος)
�� Άλλοι κλαιν και δέρνονται κι άλλοι τη βγάζουν λάδι.(Κως)
�� Ας έλειπαν τα λάδια μου, να δω τις μαγεριές σου.
�� Πέρασα της ελιάς τα βάσανα, του λιναριού τα πάθη.
(Λακωνία)
�� Η τέχνη θέλει μάστορα και η φάβα θέλει λάδι.(Μακεδονία)
�� Αυτός πάει όπως το καράβι στο λάδι.(Χίος)
�� Λάδι βρέχει, κάστανα χιονίζει.(Μακεδονία)
�� Φάε βούτυρο και κοιμήσου κούτσουρο, φάε λάδι κι έλα το
βράδυ, (Μακεδονία)
�� Μην τάξεις λάδι του Αγιού και του παιδιού κουλούρι.(Χίος)
�� Καλλιά ’χω ’γώ στο σπίτι μου ελιές με παξιμάδι, παρά στον
ξένο ζάχαρη και να μ’ ορίζουν άλλοι.(Κρήτη)
�� Τετάρτη λάδι να μη φας, τις όμορφες να μην
κοιτάς.(Πελοπόννησος)
�� Νιο λάδι και παλιό κρασί.(Ιθάκη)
�� Λάδι η στράτα σου!(Πελοπόννησος)
�� Άλλος μπέης, άλλα λάδια.(Μάνη)
�� Άνθρωπος χωρίς υπομονή, λυχνάρι χωρίς λάδι.(Νίσυρος)
�� Από την πέτρα βγαίνει λάδι.
�� Αγόραζε λάδι κορφής, κρασί μέση και πάτο μέλι.
�� Η ελιά πίνει το κρασί.(Κεφαλλονιά)
�� Τρεις το λάδι, τρεις το ξίδι, τρεις και το λαδόξιδο.
�� Η στρίμα βγάνει το κρασί και η υπομονή το λάδι.(Λακωνία)
�� Ήρθε του Σταυρού η γιορτή και σταύρωσε η ελιά το λάδι.
�� Να σε κάψω, Γιάννη, να σ’ αλείψω λάδι.(Πελοπόννησος)
�� Η ελιά θέλει ζουρλό νοικοκύρη.(Κεφαλλονιά)
�� Λάδωσε τ’ άντερο του.
�� Τείνει κλάδο ελαίας.
�� Την έκανε τη λαδιά.
�� Είναι σα λαδωμένος ποντικός.
�� Βγαίνει πάντα λάδι.
�� Η θάλασσα είναι λάδι.
�� πρώτο θεμέλιο του σπιτιού:ψωμί, κρασί και λάδι.
�� Όποιος έχει πολύ λάδι, βάζει και στα λάχανα.
�� Όσο παλιώνει η ελιά και πιο πολύ καρπίζει.
�� Λάδι ας βρέξει, πιπέρι ας χιονίσει.
�� Αν έλειπαν τα λάδια σου, να δω τις μαγεριές σου.

Αινίγματα 

�� Παίρνει νερό και δίνει λάδι.
(Η ελιά)

�� Μάνα και θυγατέρα
συνονόματες
κόβω τη θυγατέρα
κι αφήνω τη μητέρα.
(Η ελιά)

�� Έντενα – εντένισσα
έντενα – κουμεντένισσα
που ’ναι το αίμα σου γλυκό
και που τα κοκαλάκια σου,
μες στη φωτιά τα βάζουν!(Λακωνία)
(Η ελιά)

�� Γύρω γύρω λάδι, στη μέση παξιμάδι.(Ήπειρος)
(Το νησί)

�� Παίρνει νερό και δίνει λάδι.(Στερεά Ελλάδα)
(Η ελιά)

�� Η φέρτενα, η μέντενα και η κυρά κουμέντενα στον αέρα
κρέμεται, στις εκκλησιές κοιμάται. Τα έρμα της τα κόκαλα ’πο δω κιεκεί σκορπά τα. (Κως)
(Η ελιά)

�� Όξω στα όρη κρέμουνται, με τους Αγιούς τσοιμούνται τσαι
τα ερημοκκαλάτσα τους μες στις κοπρές τσυλιούτται! (Κάσος)
(Η ελιά)

�� Από κλαδάκι κρέμεται,
στην αγορά πουλιέται,
το εξωτερικό της τρώγεται,
το κόκαλο πετιέται.
(Η ελιά)


Λεξιλόγιο


Ελαιογραφία: ζωγραφική με ελαιόχρωμα
Ελαιόδεντρο: το δέντρο της ελιάς
Ελαιόκαρπος: ο καρπός της ελιάς
Ελαιοκομία: η επιστημονική καλλιέργεια της ελιάς
Ελαιοκόμος: αυτός που ασχολείται με την επιστημονική καλλιέργεια
της ελιάς
Ελαιοπιεστήριο: πιεστήριο για την έκθλιψη του ελαιόκαρπου
Ελαιοπυρήνας: ο πυρήνας - το κουκούτσι της ελιάς
Ελαιουργείο: εργοστάσιο επεξεργασίας και παραγωγής λαδιού
Ελαιουργία: η επεξεργασία λαδιού
Ελαιοφυτεία: ελαιώνας
Ελαιόχρωμα: λαδομπογιά
Ελαιοχρωματισμός: βάψιμο με λαδομπογιές
Ελαιώδης: αυτός που περιέχει λάδι
Ελαιώνας: τόπος κατάφυτος από ελιές

Το΄ ξερες ;
 --Ακόμη , στους Αγ. Αναργύρους Αττικής μπορεί κανείς να δει την ελιά που φύτεψε ο τύραννος Πεισίστρατος, δέντρο που υπάρχει εκεί περίπου 2.500 χρόνια. Στο χώρο της παλιάς Ακαδημίας των Αθηνών φυλάσσεται  σήμερα περιφραγμένη η ελιά του Πλάτωνα, η οποία λέγεται ότι είναι σύγχρονη
του σοφού Αθηναίου.
 

Η ελιά του Πεισίστρατου, που είναι  2.500 χρονών!

-- Στις Πάνω Βούβες Χανίων υπάρχει ένα πραγματικά αρχαίο δέντρο,
ηλικίας 5.000 ετών. Θεωρείται το αρχαιότερο στον κόσμο και έχει ανακηρυχθεί
μνημείο της φύσης.

Η ελιά στις Πάνω Βούβες Χανίων

Η πυραμίδα της Μεσογειακής διατροφής 

Υγιεινές και χρήσιμες για τον οργανισμό τροφές είναι :

      Το μαύρο ψωμί.

      Τα λαχανικά.

      Τα φρούτα και οι φυσικοί χυμοί .

      Το γάλα, τα τυριά χωρίς πολλά λιπαρά.

      Τα όσπρια και το άπαχο κρέας .

      Το ελαιόλαδο.

      Τα ψάρια.

 

Φύλλο εργασίας

1.    Σε ποια γεωγραφικά διαμερίσματα της πατρίδας μας καλλιεργείται περισσότερο η ελιά σύμφωνα με το χάρτη;

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2.    Γιατί η ελιά ήταν και είναι σύμβολο ειρήνης;
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………


3.    Γιατί η ελιά συμβολίζει τη γονιμότητα;

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

4.    Από ποια στοιχεία γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι στη μινωική Κρήτη χρησιμοποιούσαν την ελιά και το λάδι της;
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

5.    Πότε και πώς οι Έλληνες μετέφεραν την ελιά και την καλλιέργειά της σε όλη τη Μεσόγειο;

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

6.    Πώς μάζευαν τις ελιές στην Αθήνα την κλασική εποχή; Από πού το ξέρουμε;

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
7.    Να αναφέρεις όλες τις χρήσεις του ελαιόλαδου

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
8.    Πώς και γιατί χρησιμοποιούσαν το ελαιόλαδο οι αρχαίοι αθλητές; Πώς το ξέρουμε;

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

9.    Τι εννοούμε λέγοντας ότι η  ελιά είναι δέντρο αειθαλές
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

10.    και αιωνόβιο.;

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

11.    Ποια είναι η πιο παλιά ελιά που υπάρχει στην Ελλάδα

……………………………………………………………………………………………………………………
11. α) Ποια είναι η πιο παλιά ελιά που υπάρχει στην περιοχή μας;
.........................................................................................................................................................

β).    Πόσων χρονών είναι;

……………………………………………………………………………………………………………………

γ).    Πώς τη λέμε και γιατί;

……………………………………………………………………………………………………………………

14. Γιατί πρέπει να χρησιμοποιούμε ελαιόλαδο; Ποια η θέση του ελαιόλαδου στην πυραμίδα της μεσογειακής διατροφής

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………



15. Βρείτε και γράψτε μία συνταγή μαγειρικής με ελαιόλαδο